Bramy Jerozolimy. Komentarz do zapisu Juliusza Słowackiego

Kiedy w 1837 roku Juliusz Słowacki odwiedzał Palestynę, Stare Miasto, obecnie będące dzielnicą Jerozolimy, stanowiło całą metropolię. Funkcjonowało jako twierdza otoczona murami, z bramami zamykanymi po zachodzie słońca. Poeta pisze w liście do matki, iż dotarł tam wieczorem i po oczekiwaniu na otwarcie bramy, dostał się do środka przez Bramę Jafy[1]. Zapewne również przez ten przejazd opuszczał miasto, udając się w kierunku Betlejem[2]. Jak podaje Emilia Furmanek, wspomniana brama była też nazywana Betlejemską, jako że leży po stronie zachodniej, przy arterii prowadzącej na południe do Betlejem[3].

Kolejność sugeruje, iż Słowacki wymienia jerozolimskie bramy po kolei, zgodnie z ruchem wskazówek zegara. Kolejne przejście zapisane przez poetę to Brama Damaszku, czyli Damasceńska. Poprawnie podaje, że brama ta jest położona na północy. Zapisuje również jej arabską nazwę – Bab es Szam. Najczęściej podawane określenia w tym języku to jednak Bab al-Amud, czyli Brama Kolumn i Bab al-Nasr, czyli Brama Zwycięstwa. Zapisana przez Słowackiego nazwa nie jest obecnie używana, a jedyne jej wykorzystanie, które napotkałam, pochodziło z dzienników innych dziewiętnastowiecznych podróżników[4]. Termin ten jest tłumaczeniem określenia Brama Damasceńska na arabski, jako że aš-Šām lub Ash-Shām, zwykle oznaczające Syrię, może wskazywać również sam Damaszek. Jest to jedyna brama, której nazwę Słowacki podaje w spolszczonym języku arabskim. Wchodzi się przez nią do dzielnicy arabskiej, tak jak przez Bramę Św. Stefana, a Złota Brama na Wzgórzu Świątynnym znajduje się pod kontrolą muzułmańską. Dlatego wydaje się nieuzasadnione, że poeta zapisał po arabsku tylko Bramę Damasceńską. Jest to również jedyne wejście, któremu nadał więcej niż jedną nazwę. Bardziej uzasadnione byłoby przypisanie Bramie Św. Stefana lub Sterkilińskiej większej ilości określeń, również popularnych – w kolejności Bramy Lwów i Bramy Dawida. Bardziej uzasadnione byłoby także nazwanie Bramy Damasceńskiej Bab al-Amud, ponieważ jest to termin powszechnie używany i najstarszy, funkcjonujący od co najmniej X wieku n.e.[5].

Następnie Słowacki wymienia Bramę Świętego Stefana, po polsku określaną Bramą Świętego Szczepana. Jak wynika z poprzedzającego imię świętego „St”, to spolszczona nazwa łacińska i dlatego też święty nazwany jest Stefanem od Stephanusa, a nie Szczepanem. Również zapis Słowackiego „do Oliwetu” to spolszczona łacina, jako że Olivetum oznacza Ogród Oliwny. To drugie wejście po Bramie Jafy, które Słowacki na pewno przekroczył, kierując się ze Starego Miasta na Górę Oliwną[6].

Z kolei Złota Brama, opisana poprawnie przez poetę jako zamurowana, znajduje się na Wzgórzu Świątynnym w Kompleksie Al-Aksa[7]. Jednak nazwa meczet Omara, określająca budowlę, do której prowadzi brama, jest niepoprawna. Mieści się tam Meczet Al-Aksa, lecz zapewne Słowackiemu chodziło o Kopułę na Skale, która została wybudowana pół wieku po śmierci kalifa Omara przez kalifa Abd al-Malika. Nie jest to jednak meczet. Jerozolimski Meczet Omara znajduje się zaś w innym miejscu, przy Bazylice Grobu Pańskiego. Nazwanie Kopuły na Skale Meczetem Omara to natomiast częsty błąd. W czasie wizyty Słowackiego Wzgórze Świątynne/Kompleks Al-Aksa było dostępne dla niemuzułmanów, gdy obecnie można odwiedzić je tylko będąc muzułmaninem. Jeden z rysunków, jak podaje Elżebieta Jastrzębowska[8], Słowacki wykonał właśnie z tego miejsca. Widział wtedy Złotą Bramę od wewnątrz, natomiast z Góry Oliwnej patrzył na nią od strony zewnętrznej.

• 

• 

Następna nazwa – Brama Syjońska, to kolejne określenie zanotowane spolszczoną łaciną. Słowacki popełnił błąd dotyczący kolejności, zapisując tę bramę przed Bramą Sterkilińską. Co więcej, stwierdził, że jest to wejście skierowane na zachód, podczas gdy jest zorientowane na południe, a zlokalizowane w południowo-zachodniej części murów. Otwiera się na Wzgórze Syjonu, nazywane też Wzgórzem Zachodnim. Syjonem nazywano wcześniej dwie lokalizacje na Wzgórzu Wschodnim – Miasto Dawida i Wzgórze Świątynne/Kompleks Al-Aksa. Może właśnie ze względu na Wzgórze Zachodnie Słowacki stwierdził, że Brama Syjońska prowadzi na zachód.

Ostatnia wymieniona przez poetę – Brama Sterkilińska, jest również skierowana na południe, a położona w południowo-wschodniej części murów. Na jej określenie poeta ponownie użył spolszczonej łaciny. Sterquilinaria można przetłumaczyć jako „via gnój” – Brama Gnojna, czyli termin używany powszechnie. Słowacki opisuje ją jako wejście dla pieszych. Rzeczywiście, w czasie jego podróży była to mała brama, służąca pieszym. Jednak w połowie XX wieku została powiększona i obecnie przejeżdżają przez nią pojazdy. Gdyby poeta w ten sam sposób opisał wszystkie bramy, to prawdopodobnie stwierdziłby, że Brama Sterkilińska prowadzi do Muru Zachodniego (Ściany Płaczu). Opisał on Bramę św. Stefana jako prowadzącą do Ogrodu Oliwnego – jest to najważniejsze wejście związane z miejscem chrześcijańskim. Złotą Bramę określił jako tę, która wyznacza drogę do meczetu Omara, czyli na Wzgórze Świątynne/Kompleks Al-Aksa – to zaś najważniejsza brama związana z miejscem muzułmańskim. Słowacki nie opisał natomiast Bramy Sterkilińskiej jako tej, która prowadzi do Muru Zachodniego – najważniejszej bramy związanej z miejscem judaistycznym.

Elżbieta Jastrzębowska podaje, że „bramy Jerozolimy odwiedzali niemal wszyscy ówcześni podróżnicy, którzy musieli obchodzić długie na 4,5 km mury Starego Miasta”[9]. Biorąc pod uwagę błąd Słowackiego przy podawaniu kolejności Bram Syjońskiej i Sterkilińskiej oraz kierunku Syjońskiej, wydaje się, że jeżeli poeta rzeczywiście okrążył mury Jerozolimy, to albo wcześniej posłużył się źródłem, w którym występowały takie błędy, albo nazwy bram zapisał później, z pamięci i z tego względu popełnił pomyłkę. Mało prawdopodobne, aby obchodząc mury i zaczynając od Bramy Jafskiej na Zachodzie, zgodnie ze wskazówkami zegara, mógł opisać przedostatnią Bramę Syjońską jako zachodnią. Oznaczałoby to, że trzy z pięciu funkcjonujących bram są skierowane na Zachód. Również pomyłka dotycząca kolejności bram Syjońskiej i Sterkilińskiej, przy równoczesnej poprawnej identyfikacji Sterkilińskiej jako pieszej, wydaje się niemożliwa, jeżeli rzeczywiście poeta obszedł mury i robił notatki na bieżąco.

Skłaniałabym się ku jeszcze innej hipotezie zakładającej, iż Słowacki nie obszedł murów Jerozolimy. Bramy Jafy, św. Stefana i Złotą na pewno oglądał zwiedzając i podróżując. Zapewne przekroczył też Bramę Damasceńską, gdy wyjeżdżał z Jerozolimy na Północ do Nazaretu[10]. Są to wejścia, które odpowiednio umiejscowił w kolejności i poprawnie zidentyfikował ich kierunek. Wydaje się, że Słowacki nie przechodził ani nie przejeżdżał przez Bramy Sterkilińską i Syjońską. Nie mieszkał w ich okolicy, jako że zakwaterowany był w dzielnicy chrześcijańskiej[11], nie są też one zlokalizowane przy głównych arteriach komunikacyjnych biegnących poza miasto. Główne atrakcje turystyczne, czy miejsca kultu religijnego związane z tymi bramami, są judaistyczne. W przypadku Bramy Sterkilińskiej jest to Mur Zachodni wewnątrz miasta, a w przypadku Bramy Syjońskiej – Grób Dawida na zewnątrz murów na Wzgórzu Synaj. Według dostępnych mi źródeł Słowacki nigdzie nie pisał, aby odwiedził te miejsca. Poprawnie sporządzona notatka, mówiąca iż Brama Sterkilińska była wejściem pieszym, to jedyna informacja, która sugeruje znajomość tego wejścia. Możliwe, że poeta widział je od wewnątrz miasta. W takim wypadku łatwiej byłoby mu pomylić kolejność i kierunek bram. Możliwe również, że o tych dwóch bramach jedynie czytał lub słyszał.

• 

• 

Sądzę, że gdyby Słowacki obszedł mury Starego Miasta, to jego notatka byłaby bardziej dokładna. Wymieniłby wtedy kierunki wszystkich bram, podał ich nazwy po arabsku, czy też po hebrajsku, albo nie podawał ich wcale, a także wymieniłby ważne zabytki, do których prowadzą bramy Jerozolimy, również te związane z judaizmem. Pozostaje pytanie, czy błąd w zapisie kolejności bram prowadzących do dzielnicy żydowskiej oraz pominięcie w ich opisie Muru Zachodniego, spowodowane było koncentracją Słowackiego na chrześcijańskiej pielgrzymce, czy też (na czego korzyść wpływa równoczesne wymienienie przez niego muzułmańskiego miejsca świętego) świadczyło o jego stosunku do judaizmu lub Żydów.

Zajęcia Jerozolimy: Katarzyna Łatała

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Przypisy: [1] J. Słowacki, List do matki, Bejrut 19 II 1837, w: Dzieła, red. Julian Krzyżanowski, t. 13, Wrocław 1959, s. 300; [2] E. Jastrzębowska, Itinerarium Słowackiego po Ziemi Świętej: „addenda et corrigenda archaeologico-historica,” w: Raptularz Wschodni Juliusza Słowackiego. Tom III Studia i interpretacje, red. M. Kalinowska, E. Kiślak i Z. Przychodniak, Warszawa 2019, s. 283; [3] Emilia Furmanek, Klasztory i świątynie albo noce Słowackiego w Jerozolimie, w: tamże, s. 315; [4] Zob np.: J. Pelczar, Ziemia Święta i Islam czyli szkice z pielgrzymki do Ziemi Świętej, Stan. Bayleg, Lwów 1875, s. 215 lub M. Margoliouth, A Pilgrimage to the land of my fathers, t. II, Richard Bentley, Londyn 1850, s. 344-345; [5] D.S. Margoliouth, Cairo, Jerusalem & Damascus: Three Chief Cities of the Egyptian Sultans, 1907, Cosimo Inc., Nowy Jork 2010, s. 229; [6] E. Jastrzębowska, dz. cyt., s. 293; [7] Wzgórze Świątynne to judaistyczna nazwa tego miejsca, a Kompleks Al-Aksa muzułmańska; [8] E. Jastrzębowska, dz. cyt., s. 291; [9] Tamże, s. 308; [10] Tamże, s. 309; [11] E. Furmanek, op. cit., s. 315-317.